КАЛІ ПРЫХОДЗЯЦЬ УСПАМІНЫ
Мой гарадскі пасёлак Наваельня размясціўся на беразе возера пад стромкімі соснамі. Улетку тут асабліва прыгожа і пахне хвояй, а неба такое высокае і блакітнае, што балюча вачам. Здаецца, так спакойна і мірна ў Наваельні было заўжды, але гэта не так. Вуліцы нашага пасёлка памятаюць фашысцкую акупацыю. Лёсы людзей многіх нацыянальнасцяў у час Вялікай Айчыннай вайны былі цесна звязаны з гэтым населеным пунктам, пра што сведчаць экспазіцыі народнага музея Наваельнянскай сярэдняй школы «Дзеці ліхалецця».
Але сёння хачу расказаць не пра дзяцей палітэмігрантаў, а пра лёс маёй зямлячкі, жыхаркі нашага гарпасёлка Надзеі Якаўлеўны Шуляк, дзяцінства якой апаліла вайна. Надзея Якаўлеўна добразычлівая, шчырая, ветлівая, спагадлівая. Яна змагла наперакор ударам лёсу захаваць усю веліч і прыгажосць чалавечай душы. А выпрабаванняў на яе долю выпала шмат. Мне толькі 14 гадоў, але і я разумею: не дай Бог зведаць такія пакуты. Бабуля Надзя – жывая сведка глумення і здзекаў фашысцкіх захопнікаў над людзьмі, якія трапілі пад акупацыю. Калі яна ўзгадвае пра Вялікую Айчынную вайну, у яе голасе і цяпер гучаць ноткі хвалявання:
— Калі пачалася вайна, мне было 9 гадоў: я паспела закончыць першы клас, а восенню павінна была пайсці ў другі. Памятаю дзень 22 чэрвеня. Гэта была нядзеля. Я пасвіла кароў, старалася іх добра накарміць, каб далі больш малака. Вярнулася дахаты радасная: думала, матуля пахваліць за тое, што каровы сытыя, а яна чамусьці была вельмі сумная. На маё пытанне аб настроі адказала, што пачалася вайна. Тады я не разумела, што гэта такое і чаму маці плача.
ЦЯГНІКІ ІДУЦЬ НА ЗАХАД
Надзея Якаўлеўна Шуляк, бабуля Надзя, расказала трагічную гісторыю сваёй сям’і, якая была вывезена ў гітлераўскую Германію ў якасці бясплатнай працоўнай сілы.
— Мой бацька, Якаў Канстанцінавіч Голуб, да вайны быў старшынёй сельсавета, і родныя баяліся, што яго забяруць немцы. Але прайшоў год, фашысты часта наведваліся ў нашу вёску, забіралі курэй, кароў, людзей пакуль не чапалі.
Быў канец лета сорак другога года — другога лета вайны. Бяда не прымусіла доўга сябе чакаць: нам прыйшла павестка, што ўсім членам сям’і трэба з’явіцца на зборны пункт у Наваельню. Памятаю, як мы селі, абняліся і доўга плакалі. Гэта быў час, калі людзей пачалі вывозіць у Германію, і ніхто не ведаў пра іх далейшы лёс. Бацька як мог нас супакойваў, казаў, што мы хутка вернемся дахаты. За ноч напяклі хлеба, сабралі пажыткі. У сям’і гадаваліся шасцёра дзяцей. Малодшаму брату Пецю ад нараджэння было толькі два тыдні, яго нават не паспелі запісаць у сельсавеце. Таму каб у сям’і не аказалася лішняе дзіця, вырашылі не браць з сабою старэйшага Сцяпана. Яму тады было 15 гадоў. У вёсцы хадзіла пагалоска, што хворых на каросту немцы вяртаюць назад. Бацькі нарвалі крапівы і пачалі ёю секчы дзецям рукі і ногі — вельмі балела, і мы плакалі.
У Наваельні было шматлюдна: на зборны пункт у школу з усіх вёсак з’язджаліся жыхары. Працавала медыцынская служба: усе павінны былі прайсці агляд. Ніхто не звярнуў увагі, што нашы рукі і ногі ў пухірах. Са школы нас адразу ж адправілі на чыгуначную станцыю, дзе пагрузілі ў таварныя вагоны «цялятнікі» чалавек па сто. Маленькія вокны былі зацягнуты калючым дротам, дзверы вагона — на засаўцы, толькі ў падлозе — дзіркі. У вагоне мы пераначавалі, а раніцай на станцыю прыйшоў брат Сцёпа: не хацеў заставацца адзін, але залезці да нас у вагон не змог. На наступны дзень нас павезлі на Захад. Цягнік рухаўся павольна. Тата патлумачыў, што чыгунка замініравана, таму і цягнікі ходзяць няхутка. Першы прыпынак зрабілі ў Беластоку. Там нас памылі і павезлі ў лагер лячыць каросту.
Два тыдні (столькі доўжыўся каранцін) мы жылі ў бараках, спалі на нарах. Лагер знаходзіўся за сем кіламетраў ад горада. Калі горад бамбілі, асколкі бомбаў стукалі па даху барака. Матуля абклала нас рэчамі: баялася, каб не забіла.
З лагера ўсіх адправілі ў Германію. Цягнік цяпер рухаўся так хутка, што мы баяліся і сядзелі, шчыльна прытуліўшыся да бацькоў. Далей нас гналі пешшу, везлі на машыне праз раку Одэр. Памятаю, маці паглядзела на ваду і сказала бацьку, што там не вада, а адна кроў.
Пешшу ішлі доўга, вельмі хацелася есці. Дарогі ў Германіі абсаджаны садовымі дрэвамі, але падняць яблык ці грушу нам не дазвалялі канваіры. Ішлі калонамі, а вартавалі нас немцы з сабакамі. Неяк наша маленькая Анюта выбегла з калоны і схапіла каля дарогі грушу. Яе злавіў немец. Мама моцна крычала, што згубіла дачку. Але Анюта хутка вярнулася і прынесла схаваныя ў хусцінцы грушы. Мы яе прасілі, каб дала і нам пакаштаваць. Было дзіўна, што немец адпусціў сястру і грушы не забраў.
ЦУДОЎНАЕ ВЫРАТАВАННЕ ЗА ХВІЛІНУ ДА СМЕРЦІ
Аповед Надзі Якаўлеўны Шуляк прадаўжаецца:
— Хутка нас падагналі да гары, на якой стаяў белы будынак. З яго вялікага коміна ішоў чорны дым. Людзі заходзілі туды, а назад ніхто не вяртаўся. Падышла і наша чарга зайсці. Бацьку і брата Федзю ад нас аддзялілі, накіравалі да ваеннапалонных. Нас агледзелі і прымусілі намачыць рукі і ногі ў мутнай вадкасці. Усю групу людзей закрылі ў цёмным пакоі. Пакой быў без вокнаў і асвятлення. Сястра гучна плакала: «Запаліце лямпу, мне вельмі цёмна і страшна». Падлога аказалася гарачай: моцна пякло ў ногі, стаяць было балюча. Увесь невялікі пакой быў забіты жанчынамі і дзецьмі. Раптам падлога хіснулася, а ў куце мільгануў агонь (тады я яшчэ не ведала, што гэта была печ крэматорыя, у якой нас хацелі спаліць). Гэтак жа нечакана дзверы адчыніліся, і немец з папераю ў руках пракрычаў: «Хальт!». Нас вывелі з гэтага страшнага цёмнага пакоя, дзе падлога круцілася, а людзі падалі прама ў агонь. Тады мы зразумелі, чаму нас прымусілі намачыць рукі і ногі ў мыльны раствор: каб лягчэй саслізнулі з падлогі.
Ад страшнай смерці ў крэматорыі мяне і родных збярог Бог.
Потым нас пагрузілі ў машыны, зноў павезлі на чыгуначную станцыю. Цягніком ехалі да горада Франкфурт-на-Майне, што знаходзіцца за пяцьдзясят кіламетраў ад французкай мяжы. Тут паўсюль стаялі цягнікі з параненымі нямецкімі салдатамі, і немцы адбіралі дяцей у маці, бралі ў іх кроў для параненых. На гэтай станцыі мы доўга стаялі, сюды прыязджалі немцы-баўэры і адбіралі сабе рабочую сілу. Нашу сям’ю раздзялілі, і я апынулася адна сярод чужых людзей.
Даводзілася выконваць розную работу па гаспадарцы — карміць свіней, курэй, даіць кароў. Дзеці працавалі нараўне з дарослымі. Жылі ў вялікіх гумнах, а кармілі нас лупінамі ад бульбы з жоўтымі чарвякамі ды буракамі. Вельмі хацелася есці. Нас пастаянна білі, асабліва злая была гаспадыня. Работнікам-падлеткам хацелася пагуляць з дзецьмі на вуліцы, але і за гэта нас білі.
Ішлі дні за днямі, месяцы за месяцамі. Неяк гаспадары знялі партрэт Гітлера са сцяны, а самі схаваліся ў склепе. Хутка мы даведаліся пра перамогу нашых салдат, а праз месяц дачакаліся жаданага вяртання дахаты.
Расказвала нам Надзея Якаўлеўна Шуляк і іншыя выпадкі з жыцця, але гэтая гісторыя найбольш кранула душу і назаўсёды застанецца ў памяці, як і сумныя вочы бабулі Надзі. Кажуць, кожнага з нас ад нараджэння апякуе анёл-ахоўнік. Думаю, у анёлаў-ахоўнікаў людзей, якія прайшлі праз пекла вайны, апаленыя крылы. Можа таму і вочы ў іх такія сумныя.
С. БАКОВІЧ,
навучэнец Наваельнянскай сярэдняй школы