(Віль Селуянаў, сын Праскоўі Якушавай, партызанскай сувязной, акушэркі Дзятлаўскай грамадзянскай бальніцы ў гады Вялікай Айчыннай вайны)
Перад самай вайной мы жылі ў польскім горадзе Замбруве. Бацька, маёр медыцынскай службы 119 палка 13 стралковай дывізіі, у красавіку 1941 года быў накіраваны на курсы ўдасканальвання ў Мінск. Мы ж утраіх, я, мама і малодшы брацік Жэнька, засталіся адны ў сваёй аднапакаёвай кватэры ў ваенным гарадку. Былі радасныя дні, калі бацька прыязджаў на пару дзённа свята 1 Мая. Тады ўся нашасям’я збіралася за святочным сталом. Бацька насіў нас на руках, даставаў шакаладкі, падарункі, расказваў нешта цікавае маме, а потым мы ўсе разам ішлі глядзець на сапраўднае свята ў ваенным гарадку. Асаблівае захапленне ў хлопчыкаў выклікалі бронемашыны, якія праязджалірадамі, зенітныя ўстаноўкі, а ў чыстым небе двухкрылыя знішчальнікі расстрэльвалі “конусы”, напоўненыя паветрам. Кавалерысты на скаку спрытна секлі саламяныя пудзілы, якія нагадвалі японцаў-самураяў, і спрытна нанізвалі на клінкі невялікія металічныя калечкі. Байцы спявалі вясёлыя песні, а на стрэльбішчы за гарадком пачыналіся спаборніцтвы.
Мама, як і многія жонкі камандзіраў, умела страляць не толькі з вінтоўкі, але і з кулямёта, нядрэнна кідала гранаты. Я,праўда, вельмі спужаўся, калі яе кулямёт аглушальна загрымеў: кінуўся бегчы дадому, а Жэньку – хоць бы што! Вярнуўшыся, я заўважыў, што іншыя хлопцы затыкаюць вушы, але не ўцякаюць. Страх прайшоў, стала нават весела.
Вечарам у кінатэатры з паўкруглым дахам дэманстраваўся фільм з хронікай. Калі ў хроніцы з’яўляліся члены нашага ўрада разам са Сталіным, чуліся апладысменты. Фільмы заўсёды былі вельмі цікавыя. Байцам жа паказвалі кіно проста пад адкрытым небам, мы паспявалі і туды.
Наша дывізія размяшчалася ў раёне станцыі Чырвоны Бор. Мяжа была тут жа, а за ёй – немцы.
Невялікі польскі гарадок Замбрув быў для нас дзіўным сваёй ажыўленасцю, шматлікімі дробнымі лаўкамі, майстэрнямі, фотаатэлье на вузкіх утульных вулачках, строгім касцёлам і кветнікамі перад кожным домам. А рынак быў яшчэ больш шматлюдным. Яйкі прадавалі не дзясяткамі, як у нас, а цэлай “капой”, па шэсцьдзясят штук. Паўкілаграмовыя брыкеты сметанковага масла былі акуратна ўпакаваны ў пергамент. Віселі свіныя тушы, рады птушкі, прысмакі. Дома мы разглядалі яркія польскія дзіцячыя кніжкі і малявалі кракаўскімі фарбамі”Іскра” з шасціканцовымі зорачкамі. Насельніцтва гарадка – палякі, беларусы, яўрэі і нават трохі рускіх, бежанцаў часоў Першай сусветнай вайны, якіяаселі тут з 1922 года. У ваенным гарадку мы жылі адасоблена, выходзілі ў горад толькі па пільнай патрэбе.
Мама працавала акушэркай і наведвала шматлікія гурткі і курсы, амаль абавязковыя для жонак камандзіраў. У клубе вечарамі праводзіліся палітзаняткі, працаваў драмгурток, курсы машынапісу, лекцыі. Жыццё было цікавае і паўнавартаснае.
Аднаго разу над Замбравам кружыў нямецкі самалёт. Незвычайны гул матораў. Нашы ястрабкі не падымаліся ў неба. Было спакойна, цёпла і хораша. Самалёт пакружыўся і паляцеў у бок Чырвонага Бору. А 19 чэрвеня па гарадку пранеслася вестка, што нашы затрымалі дваіх шпіёнаў з таго боку. Іх некуды павезлі.
У суботу, 21 чэрвеня, з вучэнняў вярнуўся 119-ы полк. Вечарам я пабег у артполк глядзець кіно пад адкрытым небам. Мама з Жэнькам і са знаёмымі жанчынамі пайшлі ў клуб глядзець фільм “Сяброўкі”. Мне падабалася глядзець кіно разам з байцамі. Здаровы пах ботаў, махоркі, гімнасцёрак, гумар і апекаванне над намі, дзецьмі.
Калі вярнуліся дадому, заўважылі, што кошка стала нейкай неспакойнай. Выцягнула са скрыначкі сваё адзінае кацяня і пачала насіць яго ў розныя месцы. Мама расказала, што і індычкі ў хляве таксама ўвесь дзень былі неспакойныя. Залезлі пад дах, мітусіліся там.
Страшная бяда насоўвалася на нас.
Пад раніцу мама разбудзіла мяне і браціка і пачала апранаць.
– Уставайце, дзеткі мае, вайна!
У мяне з’явілася дрыготка ў каленях. Жэнька ніяк не прачынаўся. Я пачаў мітусіцца. Схапіў свой цацачны лінкор, затым узяў кацяня, якое вылезла са скрыначкі, зноў паклаў яго на месца.
Недзе далёка, у раёне аэрадрома, быў пажар. Чуліся трывожныя галасы на вуліцы. Мама пабегла ўніз, а я адчыніў сундук на кухні, дзе заўсёды ляжалі цукеркі. Падняў крышку – там нічога, толькі кавалкі цукру. Напхаў у кішэні цукру.
На лесвіцы голас:
– Зноў герман ляціць!
Прыбегла мама, схапіла Жэньку на рукі – і ўніз. Я следам за ёй. Там ужо шмат жанчын і дзяцей. Палітрук Мутасаў патрабуе, каб усе ішлі ў бомбасховішча, але ніхто не ідзе.
– Усіх вас эвакуіруем і ахову дадзім. Але зараз трэба ўсім быць разам. Наша дывізія пайшла на Германію.
З’явіліся зялёныя ваенныя палутаркі.
—Першыя – жанчыны з дзецьмі. Спакойна! – камандуе нехта.
Некалькі байцоў у касках і з вінтоўкамі таксама з намі. Але пачалася неразбярыха. Нехта ўдарыў мяне ботам у грудзі, і я сарваўся з борта машыны. Але моцныя рукі падхапілі мяне ўверх да мамы. Перашкаджаюць поўныя кішэні, але я маўчу. Побач, прытуліўшыся, сядзіць хлопчык гадоў 13, Валя Кулікоў. Яго прывёў бацька-камандзір.
–Баюся за вас, – кажа ён маме. – Такое робіцца ў дарозе. Можа, куды ў вёску адвезці. Не ведаю сам, як лепш.
–Нельга тут заставацца, – крычыць жанчына з Ломжы. – Немцы там з радзільнага дома ўсіх выкінулі.
Супакойваюць байцы ў касках і з вінтоўкамі, якія моўчкі сядзяць спераду і па бартах машын. У пярэдняй машыне камандзір Багачэнка. У суседняй –начальнік клуба Алебашаў. Усёй адпраўкай заняты камандзір Навумаў. Паехалі ў бок Чырвонага Бора, а затыму бок Беластока. Зусім светла. Адразу ж каля дарогі ўбачылі спаленыя грузавікі і бронемашыну. Моцны пах гарэлага. Пранесліся на вялікай хуткасці побач. Ніякіх прыпынкаў. Трымаліся, хто як можа, інакш вылеціш за борт.
Самае страшнае пачалося, калі ўдалечыні з’явіліся фашысцкія самалёты. Першы з жоўтай паласой пранёсся так нізка, што відаць быў твар лётчыка. Пачуліся крыкі жанчын. Ніхто яшчэ не разумеў, што здарылася. Але калі ўбачылі першую кроў забітых і параненых жанчын і дзяцей, людзі змоўклі.
Другі самалёт прамільгнуў нейкімі жоўта-чорнымі колерамі, і яго гул знік за лесам. Мы не ведалі, што рабілася ў пярэдніх машынах. Байцы страляюць услед самалётам. Абганяем пярэднюю машыну, якая з’ехала набок, і на вялікай хуткасці праносімся побач з людзьмі. Рэзкі прыпынак, затым паварот у лес. Над шашой зноў пралятаюць два самалёты, паліваючы машыны з кулямётаў. Людзі выскокваюць за байцамі. Я падаю тварам на зямлю, толькі іскры ў вачах. Мама, закрываючы Жэньку сабой, крычыць мне, каб падаў на зямлю.
У лесе страшэнны грукат. Самалёты бамбяць уздоўж шашы ўсю лясную паласу. У вушах звон ці то ад падзення з машыны, то ад разрываў бомб. Мама крычыць, што трэба адкрываць рот і затыкаць вушы. Забітыя застаюцца ў лесе. Параненых перавязваюць хто чым можа. Самалёты знікаюць, але ў лесе крычаць. Садзімся ў машыну. Мы ўсе разам, але ў многіх усё перамяшалася: дзеці ў адной машыне, маці – у другой. Крычаць, каб прыглядвалі.
Наступныя налёты вызначаюцца невядома як. Машыны раптам зварочваюць у лес, а людзі скачуць праз барты. Я зноў лячу тварам уніз. Не адчуваю ніякага болю. Байцы бягуць некуды далёка ў лес. Яны ж першыя і вяртаюцца, пакуль мы яшчэ поркаемся каля ўзбочыны дарогі. Бомбы ўзрываюцца з металічным лязгатам.
Мама перавязвае аднаго параненага байца. Уся галава ў крыві, не відаць вачэй. Яна адрывае частку сукенкі і перавязвае яго далей. Другі баец, прытуліўшыся да сасны, просіць застрэліць яго – увесь жывот у крыві. Побач хлопчык з вырваным бокам жывата і вываленай адтуль ныркай. Санітарная сумка мамы пустая. Мама рве адзенне і перавязвае яго. Параненыя просяць вады. Гараць дрэвы ў лесе. Некалькі машын разбіта дашчэнту. Хто застаўся жывы, неяк стараецца залезці ў машыну. Хтосьці прапаноўвае жанчынам завязаць на галовы белыя хусткі, каб з самалётаў было відаць, што тут мірныя людзі. Нічога гэта не дало: апошні налёт яшчэ больш жорсткі – дзясяткі забітых і ў белых хустках, і без іх. У адной з машын я раней заўважыў бабульку, якая пры налёце не выскоквала з кузава машыны, але засталася жывая. Зараз яе не відаць. За паваротам гарыць лес. Праносімся на вялікай хуткасці. За дымавой заслонай спыніліся. Байцы саскокваюць, але нам загадваюць сядзець. Хутка вяртаюцца і працягваюць каскі і пілоткі з вадой. Прагна п’ю ўсю цёплую балотную ваду.
Прапаў шасцігадовы Вова Ялінскі. На ім было белае футра. Яго мама Ганна бегае сярод людзей з немаўляткам на руках, распытвае. Не відаць сонца ад дыму. Дазволілі вылезці з машын. На шашу нельга выязджаць. Усе ідуць да балота і зноў п’юць цёплую ваду. Грызём цукар і запіваем балотнай вадой.
Гучыць каманда: “Па машынах!” Чуюцца размовы, што нам трэба прарвацца да Беластока, а там – на цягнік. Хутчэй трэба. Выязджаем на шашу і на вялікай хуткасці імчымся наперад. Толькі б не наляцелі самалёты!
Удалечыні відаць лес – хоць бы паспець! Наступны налёт. Фашысты, напэўна, вырашылі знішчыць усё жывое ў гэтым беластоцкім лесе. Каб нехта не падхапіў мяне, я не паспеў бы выскачыць з машыны. Побач усё страсянулася так, што я ледзь не аглух. Паўзу за мамай, а ў яе ўся нага ў крыві. Не відаць Жэнькі, нічога не чую. Мама перавязвае нагу. У вушах – звон. Мама перавязвае і мне галаву, я бачу свае рукі ў крыві. Левая рука ў мяне нібыта перарэзана ўпоперак. А мне не баліць. Мама перавязвае і руку. Утыкаюся ў маміны калені і ляжу нерухома. Стала лепш. Чую ужо, як мама крычыць:”Жэня!” Яго нідзе няма. На ўзлеску – густое жыта. З-пад разбітай машыны чутны сіпаты Жэнькаў голас. Мама кідаецца туды. Ён! Ляжыць на баку, а яго прыкрывае паранены баец. Ад крыку Жэня зусім асіп. У байца паранены абедзве нагі. Мама з пілоткай байца паўзе да балотца па ваду. Гэты баец – мамін знаёмы, ён працаваў у сталоўцы ваенгандлю, здаецца, родам з Мінска. Мама перавязвае яму ногі, разарваўшы яго ж кашулю. Пакуль працягваўся налёт, баец так і заставаўся пад машынай, закрываў Жэню.
Налёт скончыўся, і мы пашлі ў лес шукаць Валю Кулікова. З ім здарылася жудаснае: калі наляцелі самалёты, ён выскачыў першы і кінуўся ў лес, але бомбы траплялі гэтым разам менавіта на лес. Яны рваліся, зносячы агромністыя сосны са страшэнным трэскам. Хлопчык у жаху мітусіўся сярод агню і грукату. Яго кідала выбуховай хваляй з такой сілай, што ён траціў прытомнасць. Мы знайшлі яго каля вялікай сасны. Ён ненатуральна закідаў галаву назад. Асколак прабіў яму скроню і левае вока. Адтуль цякла кроў нейкімі згусткамі. Мама выцірала яго, а ён усё паказваў, дзе ўзарвалася бомба. І не плакаў, нават не стагнаў. Мама перавязала яго, адарваўшы падкладку ад паліто, якое мы не кідалі. Пайшлі, падтрымліваючы адзін аднаго, да шашы. На шашы некалькі разбітых палутарак і бітком набітая бронемашына. Мама ўціскае туды Валю, больш нікога не бяруць. Астатнія жывыя садзяцца ў дзве палутаркі. З цяжкасцю выязджаем на шашу і едзем некалькі кіламетраў. Прыпынак. Два байцы ідуць на разведку. Ужо цёмна. Зварочваем з шашы і спыняемся ў кустах ля балотца. Успыхвае неба на ўсходзе. Там нашы…
Падрыхтавала да друку
Алена АБРАМЧЫК,
старшы навуковы супрацоўнік Дзятлаўскага гісторыка-краязнаўчага музея
