Па ініцыятыве Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі каля падножжа мемарыяльнага комплекса “Курган Славы” будзе ўстаноўлена баявая машына “Кацюша”.
Гэта падарунак ФПБ да 75-годдзя Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне.
Звярнулася па дапамогу да земляка з Масквы, авіятара Аляксандра Іванавіча Бажкова, якія мае магчымасць працаваць у архівах. Хацелася даведацца, ці прымалі ўдзел “Кацюшы” ў вызваленні нашага раёна. Зямляк прыслаў цікавыя матэрыялы. Але спачатку некалькі слоў пра самі рэактыўныя ўстаноўкі.
“Кацюша” – неафіцыйная, народная назва бясствольных сістэм палявой рэактыўнай артылерыі (у першую чаргу – БМ-13, а пасля таксама БМ-8, БМ-31). Франтавікі любілі даваць мянушкі зброі. Напрыклад, гаўбіцу М-30 празвалі “Матушкай”, гармату-гаўбіцу МЛ-20 – “Ямелькам”. Ды і БМ-13 спачатку часам называлі “Раісай Сяргееўнай”, такім чынам расшыфроўваючы скарачэнне РС (рэактыўны снарад).
Акрамя двух асноўных, існуе таксама мноства іншых, менш вядомых версій паходжання мянушкі – ад вельмі рэалістычных да тых, якія маюць чыста легендарны характар: у савецкіх войсках існавала легенда, быццам мянушку “Кацюша” атрымала ад імя дзяўчыны-партызанкі, якая праславілася знішчэннем значнай колькасці гітлераўцаў.
Такія ўстаноўкі актыўна былі створаны 21 верасня 1938 года. Акт пра пачатак серыйнай вытворчасці пасля іспытаў быў падпісаны 21 чэрвеня 1941 года, а ўжо 14 ліпеня капітан Флёраў зрабіў першы залп па чыгуначным вузле “Орша” і пераправе праз рэчку Оршыца, а таксама ў горадзе Рудня. Вось тут і вынікае трэцяя версія назвы зброі: па назве песні Блантара і Ісакоўскага “Кацюша”, якая набыла папулярнасць перад самай вайной. Стралялі ўстаноўкі з высокай крутой горы – асацыяцыя з высокім стромкім берагам у песні тут жа ўзнікла ў байцоў.
Да нядаўняга часу быў жывы былы сяржант штабной роты 217-га асобнага батальёна сувязі 144-й стралковай дывізіі 20-й арміі Андрэй Сапронаў, пасля вайны – ваенны гісторык, які і даў ёй гэту назву. Чырвонаармеец Кашырын, прыбыўшы з ім разам пасля абстрэлу Рудні на батарэю, здзіўлена ўсклікнуў: “Вось гэта песенька!” “Кацюша”, – адказаў Андрэй Сапронаў. Праз вузел сувязі штабной роты навіна пра цудоўную зброю пад назвай “Кацюша” на працягу сутак стала здабыткам ўсёй 20-й арміі, а праз яе – камандавання і ўсёй краіны.
13 ліпеня 2012 года ветэрану і “хроснаму бацьку” “Кацюшы” споўніўся 91 год, а 26 лютага 2013 года яго не стала. На пісьмовым стале ён пакінуў сваю апошнюю працу – раздзел пра першы залп “Катюш” да шматтомнай гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, якая рыхтавалася да друку.
Дальнасць стральбы легендарнай устаноўкі складала прыкладна 8 кіламетраў. Вельмі эфектыўная зброя супраць вялікай колькасці танкаў на пераправах. Мела 16 снарадаў, якія адходзілі па рэйках, размешчаных на аўтамабілях як нашых, так потым і атрыманых з ЗША. Шаснаццаць снарадаў выпускаліся за 7-10 секунд.
Баявы шлях “Кацюш” праз Беларусь у чэрвені 1944 года аказаўся актыўным і слаўным. Палкі “Кацюш” складаліся з 3-4 дывізіёнаў і называліся гвардзейскімі мінамётнымі палкамі. У Беларускай аперацыі прымалі ўдзел 77, 89, 10, 313, 325 гвардзейскія мінамётныя палкі.
Аляксандру Іванавічу Бажкову ўдалося знайсці архіўны журнал запісаў баявой дзейнасці гвардзейскіх мінамётных часцей 2-га Беларускага фронта за ліпень месяц 1944 года. Журнал складаецца з сарака двух лістоў, на якіх адсочваецца шлях машын у час Беларускай аперацыі. Фотакопіі дакумента Аляксандр Іванавіч даслаў у Дзятлаўскі краязнаўчы музей. Па запісах можна бачыць ход дзеянняў гвардзейскіх мінамётных палкоў і дывізіёнаў, што ўдзельнічалі ў вызваленні сталіцы нашай Радзімы – горада Мінска. Вось невялікая выпіска толькі з аднаго ліста журнала.
“3 ліпеня 1944 года. Згодна з загадам фронта ў раёне г.Чэрвень размешчаны 89, 100, 307 мінамётныя палкі і 4 гвардзейскі мінамётны батальён, якія выконвалі наступную задачу: стварыць масавы кулак для нанясення ўдару за авалоданне г. Мінскам. 77 ГМП з перасоўнымі атрадамі 50А (110СД) здзейсніў марш са Старой Ракі – Чэрвень і да заканчэння дня засяродзіўся ў ваенным гарадку за 3 кіламетры на ўсход ад Мінска. Агню не вёў. 307 ГМП з раніцы 3.07 з часцямі 222СД знішчыў тэхніку і жывую сілу праціўніка на р .Бярэзіне ў раёне Жукавец”.
Пасля стварэння мінскага “катла” генерал Г. Ф. Захараў, як і іншыя камандуючыя франтамі, атрымаў задачу прасоўвацца глыбока на захад. У рамках Беластоцкай аперацыі 2-і Беларускі фронт выконваў дапаможную задачу – пераследаваў рэшткі групы армій “Цэнтр”. Пакінуўшы за спінай Мінск, фронт рухаўся строга на захад – на Навагрудак, а затым – на Гродна і Беласток. 49-я і 50-я арміі спачатку не маглі прыняць удзел у гэтым руху, паколькі працягвалі баі з нямецкімі часцямі, якія трапілі ў акружэнне ў Мінскім “катле”. Такім чынам, для наступлення заставалася толькі адна – 3-я армія. Яна пачала яго 5 ліпеня. Спачатку супраціўленне ворага было вельмі слабым: за першыя пяць дзён 3-я армія прасунулася на 120-125 кіламетраў. Такі тэмп з’яўляецца вельмі высокім для пяхоты і хутчэй за характэрны для маршу, чым для наступлення. 8 ліпеня быў вызвалены Навагрудак, 9 ліпеня армія выйшла да Нёмана, у гэты ж дзень было вызвалена Дзятлава.
10 ліпеня ў бой уступіла 50-я армія. Быў фарсіраваны Нёман. 15 ліпеня войскі фронту падышлі да Гродна. У той жа дзень савецкія войскі адбілі серыю контратак, прычыніўшы ворагу сур’ёзную шкоду. 16 ліпеня Гродна быў вызвалены ва ўзаемадзеянні з 3-м Беларускім фронтам.
Што ж датычыцца вызвалення Дзятлаўшчыны, то тут таксама былі знойдзены цікавыя матэрыялы. Дзятлаўскі раён у асноўным вызвалялі два стралковыя корпусы (СК) 40 і 41 (удзельнічаў і 35) з 3-й арміі. Корпусы мелі ў сваім складзе па тры стралковыя дывізіі: 5, 129, 169 – першы СК і 120, 283 і 269 – другі. У складзе гэтых корпусаў былі так званыя асобныя гвардзейскія мінамётныя палкі. Іх назвы 313 ГМП, 325 ГМП, 475 ГМП. Усе вышэйназваныя часці “Кацюш” былі задзейнічаны ў Баранавіцка-Слонімскай аперацыі як часці аперацыі “Баграціён”, гэта значыць, што некаторыя з іх на тэрыторыі нашага раёна стралялі, некаторыя былі на маршы, некаторыя рамантаваліся.
А імя “Кацюша” стала на ўсіх франтах родным і блізкім, і песню Ісакоўскага і Блантара салдаты перараблялі і дапаўнялі. Вось так, напрыклад.
Ішлі баі на моры і на сушы,
І грымелі выбухі кругом,
Звонка пела песенькі “кацюша”
Пад Калугай, Мінскам і Арлом.
Алена АБРАМЧЫК,
старшы навуковы супрацоўнік Дзятлаўскага краязнаўчага музея, спецыяліст па рабоце з грамадскасцю Дятлаўскага раённага аб’яднання прафсаюзаў
